Κυριακές Τριωδίου στα παλαιά Τυπικά

      Η λειτουργική περίοδος του Τριωδίου χωρίζεται σε τρεις υπο-περίοδους, την προπαρασκευαστική, την Μ. Σαρακοστή και τη Μ. Εβδομάδα. Η πρώτη περιέχει τις Κυριακές κατά τις οποίες αναγινώσκονται οι ευαγγελικές περικοπές των Τελώνου & Φαρισαίου, Ασώτου Υιού, της Κρίσεως (Απόκρεω) και της Συγγνώμης (Τυρινής). Αυτή η διάταξη των Κυριακών με τα σχετικά αναγνώσματα είναι σύμφωνη με το ισχύον Τυπικό της Μ.τ.Χ.Ε. αλλά και με το Τυπικό του Αγίου Σάββα (ΤΑΣ). Με αυτήν την τάξη συμφωνεί και το τυπικό της Ιεράς Μονής της Ευεργέτιδος στην Κωνσταντινούπολη και αυτό της μονής του Σωτήρος της Ιταλίας.

        Αν γίνει αναφορά στο τυπικό της Αγίας Σοφίας του 11ου αιώνα όμως, όπως αυτό σώζεται στον κώδικα της Δρέσδης, υπάρχουν διαφοροποιήσεις και ομοιότητες. Αρχικά, υπάρχει πλήρης συμφωνία μεταξύ του ΤΑΣ του ΤΜΕ και του κώδικα της Δρέσδης ως προς την πρώτη Κυριακή του Τριωδίου και την τοποθέτηση της Ευαγγελικής Περικοπής του Τελώνου και του Φαρισαίου. Όμως, ο κώδικας της Αγίας Σοφίας τοποθετεί τρεις Κυριακές αντί των τεσσάρων του ΤΜΕ και του ΤΑΣ. Πιο αναλυτικά, κατά το τυπικό της Αγίας Σοφίας του 11ου αιώνα, η πρώτη Κυριακή είναι αφιερωμένη στην περικοπή του Τελώνου και του Φαρισαίου, η δεύτερη είναι η Κυριακή της Απόκρεω που είναι αφιερωμένη στους Αγίους Μάρτυρες τους εν Μαρτυρουπόλη και η τρίτη είναι η Κυριακή της Τυροφάγου που είναι αφιερωμένη στους Αγίους Φλαβιανό Κωνσταντινουπόλεως, Λεόντος Ρώμης και των βασιλέων Μαρκιανού και Πουλχερίας. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι στο παρόν τυπικό η δομή των ακολουθιών παραπέμπει στο ασματικό τυπικό και όχι στο μοναστικό που έχει επικρατήσει μέσω του ΤΑΣ και του ΤΜΕ, έως και τη σύγχρονη εποχή.

Κατά το Αρχαίο Ιεροσολυμίτικο Τυπικό του ζ ́αιώνος μ.Χ., πριν την έναρξη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής εντοπίζονται δύο μόνο Κυριακές, αυτές της Απόκρεω και της Τυρινής. Η απουσία όμως των δύο γνωστών Κυριακών, των Τελώνου και Φαρισαίου και Ασώτου, δεν είναι κάτι παράξενο. Οι παραβολές αυτές παλαιότερα ήταν τοποθετημένες την δεύτερη και την τέταρτη Κυριακή των νηστειών, όπως μαρτυρούν ορισμένα τυπικά. Επιπλέον, η παρουσία αυτών των παραβολών μέσα στην Μ. Τεσσαρακοστή μαρτυρείται και από τα υμνολογικά στοιχεία των κατανυκτικών εσπερινών και των καθημερινών. Σε αυτές τις ακολουθίες εντοπίζεται ένα μοτίβο κατά το οποίο η παραβολή που αναγιγνώσκεται την Κυριακή αποτελεί πηγή έμπνευσης για το πρώτο ιδιόμελο των αποστίχων του κατανυκτικού εσπερινού αλλά και για τους κανόνες της εβδομάδας που ακολουθεί.

Κατά την πρώτη Κυριακή των Νηστειών έχει επικρατήσει να τιμάται η μνήμη της αναστήλωσης των Ιερών Εικόνων, ως μια εμψυχωτική εορτή για να ενθαρρύνει τους πιστούς κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής. Όμως, είναι εμφανές και από τα μελετώμενα αρχαία τυπικά αλλά και από τα υμνολογικά στοιχεία ότι κατά αυτή την μέρα τελείτο η μνήμη των αγίων προφητών και ιδιαιτέρως του προφήτου Μωυσέως. Χαρακτηριστικά το τυπικό της Ιεράς Μονής του Σωτήρος αναφέρει κατά αυτή τη μέρα και την εορτή της Αναστήλωσης και των Προφητών.

Η μνήμη προσώπων της Παλαιάς Διαθήκης πριν από μεγάλη δεσποτική εορτή είναι ένα μοτίβο που το συναντάμε και κατά την εορτή των Χριστουγέννων, με δύο Κυριακές αφιερωμένες στους Προπάτορες και εξαιρέτως στον προφήτη Δανιήλ και τους τρεις παίδες. Χαρακτηριστικά, το τυπικό της Αγίας Σοφίας αναφέρει τη μνήμη των προφητών Μωυσή, Ααρών και Σαμουήλ με σχετική υμνολογία. Αναφορά για την μνήμη των προφητών σε αυτή τη μέρα εντοπίζεται και από τον Φουντούλη στις λειτουργικές του απορίες αλλά και στο Τριώδιο της Αποστολικής Διακονίας στο παράρτημα.

Μάλιστα, κατάλοιπο αυτής της εορτής είναι το δοξαστικό των Αίνων "Μωσῆς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας, Νόμον ἐδέξατο, καὶ λαὸν ἐπεσπάσατο, Ἠλίας νηστεύσας, οὐρανοὺς ἀπέκλεισε· τρεῖς δὲ Παῖδες Ἀβραμιαῖοι, τύραννον παρανομοῦντα, διὰ νηστείας ἐνίκησαν" αλλά και το αποστολικό ανάγνωσμα της ημέρας, "Ἀδελφοί, πίστει Μωϋσῆς μέγας γενόμενος ἠρνήσατο λέγεσθαι υἱὸς θυγατρὸς Φαραώ...". Με την περικοπή του Αποστόλου συμφωνεί και το τυπικό της Αγίας Σοφίας το ΤΑΣ, το ΤΜΕ, της Ευεργέτιδος και του Σωτήρος. Ομοίως αυτά τα τυπικά συμφωνούν και στο ευαγγελικό απόσπασμα "Τῷ καιρῷ ἐκείνῳ, ἠθέλησεν ὁ Ἰησοῦς ἐξελθεῖν εἰς τὴν Γαλιλαίαν". Το Ιεροσολύμων έρχεται σε σαφή αντίθεση με αυτά, με απόσπασμα της προς Ρωμαίους Επιστολής "Ἀδελφοί, παρακαλῶ ὑμᾶς, διὰ τῶν οἰκτιρμῶν τοῦ Θεοῦ, παραστῆσαι τὰ σώματα ὑμῶν θυσίαν ζῶσαν ἁγίαν εὐάρεστον τῷ Θεῷ.." και Ευαγγελικό ανάγνωσμα από τον Λουκά "ἦσαν ἐγγίζοντες τῷ Ἰησοῦ πάντες οἱ τελῶναι καὶ οἱ ἁμαρτωλοὶ ἀκούειν αὐτοῦ." ενώ πριν τον Απόστολο προτάσσει παλαιοδιαθηκικό ανάγνωσμα από τον Ησαϊα. Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι στο τυπικό των Ιεροσολύμων δεν γίνεται κάποια αναφορά για τη μνήμη των προφητών την παρούσα ημέρα, αλλά ούτε επισημαίνεται κάποια άλλη Κυριακή με ιδιαίτερη μνήμη αγίου ή κάποιου γεγονότος. Ως προς το Κοινωνικό, το ΤΜΕ, της Ευεργέτιδος και του Σωτήρος έχουν το "Αινείτε", της Αγίας Σοφίας προτάσσει το "Αγαλλιάσθε" λόγω των Προφητών ενώ του Αγίου Σάββα προβλέπει και τα δύο.

Κατά τη δεύτερη Κυριακή των Νηστειών, το ΤΜΕ και το ΤΑΣ βρίσκονται σε πλήρη συμφωνία ως προς την τέλεση της μνήμης του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Το τυπικό της Ευεργέτιδος και αυτό του Σωτήρος, δεν προβλέπουν κάποια ιδιαίτερη μνήμη αυτή την ημέρα και προτείνει την τάξη απλής Κυριακής μετά Παρακλητικής και Μηναίου, τάξη που ακολουθεί και κατά την τέταρτη και πέμπτη Κυριακή των νηστειών. Η μόνη χρήση του Τριωδίου κατά την Κυριακή βάσει αυτού του τυπικού είναι η στιχολόγηση στους Αίνους του ιδιομέλου "Τοῖς ἐν σκότει ἁμαρτημάτων πορευομένοις φῶς ἀνέτειλας Χριστέ" του δοξαστικού δηλαδή του Τριωδίου, ενώ διατηρεί ως δοξαστικό το επιλαχών Εωθινό. Επίσης παρατηρείται συμφωνία μεταξύ ΤΑΣ, ΤΜΕ Ευεργέτιδος, και Σωτήρος ως προς τα αναγνώσματα στη Θεία Λειτουργία. Ο κώδικας της Δρέσδης διαφοροποιείται, αλλά πάλι προτάσσει μνήμη Αγίου, του Αγίου Πολυκάρπου επισκόπου Σμύρνης. Σε αυτή την Κυριακή το αρχαίο τυπικό των Ιεροσολύμων έχει δύο διαφορετικές περικοπές ως προς τον Απόστολο "Ἀδελφοί, ἔχοντες χαρίσματα κατὰ τὴν χάριν τὴν δοθεῖσαν ἡμῖν διάφορα" αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι ότι στο Ευαγγέλιο τοποθετεί την περικοπή του Ασώτου Υιού "Ἄνθρωπός τις εἶχε δύο υἱούς."

Βάσει της αρχαίας αυτής τάξης των Ιεροσολύμων και όσων αναφέρονται στο παράρτημα του Τριωδίου της Αποστολικής Διακονίας (ΑΔ) αλλά και των υμνολογικών στοιχείων της τρίτης εβδομάδας των νηστειών, αυτή η Κυριακή φαίνεται πως παλαιότερα ήταν αφιερωμένη στην παραβολή του Ασώτου Υιού. Πιο αναλυτικά το ιδιόμελο των αποστίχων του εσπερινού αναφέρει "Χαλινοὺς ἀποπτύσας τοὺς πατρικούς, ἀστάτῳ φρενί, τοῖς κτηνώδεσι τῆς ἁμαρτίας, λογισμοῖς συνέζησα, ὅλον μου τὸν βίον δαπανήσας ἀσώτως..." ενώ στον εσπερινό της γ' Τρίτης των νηστειών "Ἅπαντα τὸν βίον μου αἰσχρῶς, δαπανήσας Κύριε, μετὰ πορνῶν ὁ ταλαίπωρος, ὥσπερ ὁ Ἄσωτος, κατανύξει κράζω...", συνεπώς αναδεικνύεται μια υμνολογική συνέχεια στην εβδομάδα που ξεκινάει με την Κυριακή. Κάτι αντίστοιχο σώζεται στο Τριώδιο κατά την τέταρτη εβδομάδα των νηστειών που ακολουθεί την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως, με σταυρώσιμα υμνολογικά στοιχεία καθ' όλη τη διάρκεια της εβδομάδας.

Η τρίτη Κυριακή των νηστειών, σε όλα τα μελετώμενα τυπικά φαίνεται πως ήταν αφιερωμένη στην προσκύνηση του Τιμίου Σταυρού με εξαίρεση το τυπικό των Ιεροσολύμων που δεν προσφέρει κάποια διαφοροποίηση σε αυτή την ημέρα. Το ΤΑΣ, το ΤΜΕ, της Ευεργέτιδος και του Σωτήρος συμφωνούν και ως προς τα αναγνώσματα της θείας λειτουργίας "Ἀδελφοί, ἔχοντες Ἀρχιερέα μέγαν διεληλυθότα τοὺς οὐρανούς" στον Απόστολο και "Εἶπεν ὁ Κύριος· Ὅστις θέλει ὀπίσω μου ἀκολουθεῖν" στο Ευαγγέλιο.

Το τυπικό των Ιεροσολύμων προβλέπει Απόστολο "Μὴ γίνεσθε φρόνιμοι παρ ́ ἑαυτοῖς. Μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες" και Ευαγγέλιο, την παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου "Ελεγε δὲ καὶ παραβολὴν αὐτοῖς πρὸς τὸ δεῖν πάντοτε προσεύχεσθαι αὐτοὺς καὶ μὴ ἐκκακεῖν" . Όπως αναφέρθηκε και για τη δεύτερη Κυριακή των νηστειών, το ευαγγελικό ανάγνωσμα αποτελεί την πηγή έμπνευσης των ύμνων της εβδομάδας που ακολουθεί την Κυριακή. Πράγματι, το δοξαστικό των αίνων της τρίτης Κυριακής αναφέρεται στην παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου "Τὴν ὑψηλόφρονα γνώμην τῶν κακίστων Φαρισαίων..." ενώ το ίδιο συμβαίνει και κατά τα απόστιχα του κατανυκτικού της Κυριακής "...ἀλλ' ὡς ὁ Τελώνης στενάξας κραυγάζω σοι· Ὁ Θεός...".

Κατά την τέταρτη και πέμπτη Κυριακή των νηστειών κατά το ΤΑΣ, το τυπικό της Ευεργέτιδος και αυτό του Σωτήρος δεν προβλέπεται κάποια ιδιαίτερη μνήμη Αγίου. Ενώ στον κώδικα της Δρέσδης γίνεται μόνο μια λιτή αναφορά στην τέταρτη Κυριακή όπου τελείτο η μνήμη του Αγίου Δομετίου εν Ιουστινιανοίς. Σε αυτόν τον κώδικα δεν υπάρχει αναφορά για το τι εόρταζαν στην Αγία Σοφία κατά την πέμπτη Κυριακή. Σύμφωνα με το ΤΑΣ έχει επικρατήσει νεότερο έθος κατά το οποίο σε αυτές τις δύο Κυριακές έχει τοποθετηθεί η μνήμη του Αγίου Ιωάννου της Κλίμακος στη μεν τέταρτη Κυριακή και στη δε πέμπτη της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας. Αυτή η πρακτική είναι ορατή και στα μεταγενέστερα τυπικά όπως το ΤΜΕ.

Σύμφωνα με το αρχαίο τυπικό των Ιεροσολύμων κατά την τέταρτη Κυριακή των νηστειών γίνεται ανάγνωση της παραβολής του καλού Σαμαρίτη " Καὶ ἰδοὺ νομικός τις ἀνέστη [...] ̔Υπολαβὼν δὲ ὁ ̓Ιησοῦς εἶπεν· ἄνθρωπός τις κατέβαινεν ἀπὸ ̔Ιερουσαλὴμ εἰς ̔Ιεριχώ, καὶ λῃσταῖς περιέπεσεν·..." ενώ την πέμπτη Κυριακή την παραβολή του πλούσιου και του φτωχού Λαζάρου " ̓́Ανθρωπος δέ τις ἦν πλούσιος, καὶ ἐνεδιδύσκετο πορφύραν καὶ βύσσον εὐφραινόμενος καθ ̓ ἡμέραν λαμπρῶς. πτωχὸς δέ τις ἦν ὀνόματι Λάζαρος, ὃς ἐβέβλητο πρὸς τὸν πυλῶνα αὐτοῦ ἡλκωμένος...". Αυτή η πρακτική είναι σύμφωνη με τα όσα προαναφέρθηκαν και για τη δεύτερη Κυριακή των νηστειών αλλά και με όσα αναφέρει το παράρτημα του Τριωδίου της Αποστολικής Διακονίας. Δηλαδή, η ευαγγελική περικοπή της Κυριακής αποτελεί θεματολογία που απαντάται στους ύμνους της ερχόμενης εβδομάδος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα απόστιχα του κατανυκτικού εσπερινού στη μεν τέταρτη Κυριακή "Λῃσταῖς λογισμοῖς, περιπεσὼν ὁ Ἀδάμ, ἐκλάπη τὸν νοῦν, τραυματισθεὶς τὴν ψυχήν..." και στη δε πέμπτη "Θαυμαστὴ τοῦ Σωτῆρος [...] ὡς παρόντων κεκτημένος, τοῦ Λαζάρου καὶ τοῦ Πλουσίου, τὸν βίον ἐστηλίτευσε·...". Αντίστοιχα και στα υμνολογικά αυτών των εβδομάδων, όπως για παράδειγμα "Τῷ τοῖς λῃσταῖς περιπεσόντι, ὡμοιώθην ἐγὼ [...]ἀλλὰ μὴ ἐγκαταλίπῃς με ἀνιάτρευτον, ὁ οὐκ ἐκ Σαμαρείας" στα απόστιχα του όρθρου της Δευτέρας της πέμπτης εβδομάδος και "..φεῦγε ἀεὶ τοῦ ἀπηνοῦς Πλουσίου, ἀσπλαγχνίας τὴν φλεγμονήν, εἰς τοὺς κόλπους πρόβαινε τοῦ Ἀβραάμ, ὡς ὁ Λάζαρος..." στα απόστιχα της Τρίτης προ των Βαϊων. Να σημειωθεί ότι ότι την εβδομάδα προ των Βαϊων τα υμνολογικά στοιχεία της παραβολής του πλουσίου και του πτωχού Λαζάρου φαίνεται πως δίνουν τη θέση τους σε ύμνους που αναφέρονται στη νόσο και τον θάνατο του Λαζάρου.

Συνοπτικά, η χρονική διάρκεια αλλά και η δομή του Τριωδίου έχει υποστεί αλλαγές στο πέρασμα των αιώνων ενώ η επικράτηση του μοναστικού τυπικού έναντι του ασματικού επικάλυψε αρκετές παλαιότερες εορτές όπως αυτές τελούνταν στην Αγία Σοφία. Επιπλέον, ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το πως οι ευαγγελικές περικοπές των Κυριακών αποτελούν την θεματολική πηγή για την υμνολογία της ερχόμενης εβδομάδας και ότι παρά το γεγονός ότι οι πρώιμες εορτές καλύφθηκαν από τις νεότερες τα υμνολογικά τους στοιχεία μένουν αμετάκλητα. Φαίνεται πάντως ότι ήδη από τον 12ο αιώνα υπάρχει μια συστηματοποίηση του τυπικού ως προς το την χρονική έκταση και τη θεματολογία. Τέλος, είναι φανερό ότι ότι οι μνήμες των Αγίων Γρηγορίου του Παλαμά, Ιωάννου της Κλίμακος και Μαρίας της Αιγυπτίας, είναι αρκετά μεταγενέστερες προσθήκες.

Βιβλιογραφία

• Le Typicon du monastère du Saint-Saveur à Messine: Codex Messinensis Gr. 1155, A.D. 1131 / Introduction, text critique et notes par MIGUEL ARRANZ. R., 1969. (Orientalia Christiana Analecta; 185).

• Κωνσταντίνος Πρωτοψάλτης (1881), "ΤΥΠΙΚΟΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΑΞΙΝ ΤΗΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ", Τρίτη Έκδοση, Βενετία

• Μάρκος Ιερεύς Μαράς ο Κρης (1685), "ΤΥΠΙΚΟΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑΣ τοις Ιεροσολύμοις Αγίας Λαύρας του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Σάββα..."

• Κώδικας Δρέσδης Α104 (11ος αιώνας μ.Χ.) υπό Dmitrijevskij
• Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος (2010) "Τριώδιον το Κατανυκτικόν"

• Paris. Georg. 3 Ἱεροσολυμιτικὸ-Γεωργιανὸ κανονάριο ια' αἰ. (ἔκδ. Νέα Σιὼν τ. 20 (1925)-21 (1926))

• Φουντούλης Ι. (2006) "Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας" τόμος Δ, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα

• Φουντούλης Ι. (2003) "Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας" τόμος Ε, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα